No noveno mes do calendario romano en Galicia celébranse festas sinaladas que na tradición oral dánlle, incluso, nome a este mes: Mes de Santos, Mes dos mortos ou de San Martiño. Pilar Vilaboi ademais das historias e lendas das onomáticas deste mes sobre Margarida, Uxío, Sabela, Clemente, Martiño, Román, Bretonia... achéganos refráns e ditos desta época do ano na que xa cheira a inverno: “Entre Santos e Nadal é o inverso candeal” a magosto, a matanza e a viño novo...
[Fragmento do traballo de Pilar Vilaboi]
...
O día 2 é Día de Defuntos: por iso se coñece o mes como dos mortos ou mes das ánimas. É un día no que se visitan os cemiterios para levarlles flores aos familiares falecidos. En Tui tiñan o costume de botar un gran toco ao lume na noite de defuntos para que as ánimas dos devanceiros mortos puidesen vir quentarse. En Cambados dise que non se debe ir ao mar neste día para evitar coller nas redes aos mortos. Por terras de Mondoñedo era costume no século XVI que os mozos fosen percorrendo a aldea, de porta en porta, cantando coma en Nadal e pedindo pan, carne, patacas, viño, etc. para os defuntos, ben que logo comían todo o recollido nas súas casas. Esta práctica foi condenada polo Sínodo do bispado de Mondoñedo en 1541. Exemplos de tradición oral temos os refráns: No mes dos mortos mata os teus porcos; ou No mes dos Santos e Defuntos mata os teus porcos e vai facendo bo caldo cos untos, nos dous casos aludindo á matanza.
...
E rematamos cunha estrofa do poema de Cuña Novás titulado Novembro:
[...] Unxe a moucho a esperma árdiga
que alcende a dubidosa chama marela do recordo
e o seu ouvido ecoa a nocturna servidumbre dos mortos. [...]